Kriptovalute su savremena pojava zanimljiva sa društvenog, ekonomskog i tehničkog aspekta. Osmišljene su kao alternativa, ako ne i potpuna zamjena, za novac. Iz društvenog ugla bi trebale omogućiti pristup novcu, odnosno zarađivanju i trošenju, putem kriptovalute, svima (koji imaju uređaj sa konekcijom na Internet). U određenim društvima neki pripadnici (žene, djeca, ….) ne mogu samostalno raspolagati novcem. Iz ekonomskog ugla ideja kriptovaluta je da izbace posrednike, najčešće banke, iz novčanih transakcija. To bi trebalo dovesti do nižih, ili nikakvih, troškova razmjene novca. Tehničko pitanje je kako napraviti ovakav sistem. Tokom svog relativno kratkog postojanja, od 2008., kriptovalute su se pojavile i u drugim ulogama. Koriste se kao investicija, nešto čija vrijednost uglavnom raste, ali ponekad i opada. Slično gotovini, kriptovalute nude i relativnu anonimnost transakcija. Iako ta anonimnost nije potpuna, stimuliše korištenje kriptovaluta kada se želi sakriti identitet učesnika u transakcijama. To može biti u pozitivne, ali i negativne svrhe.
Objašnjenje rada kriptovaluta često kreće od poređenja sa bezgotovinskim transakcijama novca. Prilikom takvih transkacija nikakav, fizički, novac se ne razmjenjuje. Samo se u zapisima o stanjima računa pošiljaoca smanjuje, a primaoca povećava iznos na računu. Kod tradicionalnih bankarskih transakcija ovu evidenciju vode banke. One se pojavljuju kao posrednik od povjerenja. Za ovu uslugu evidentiranja banke naplaćuju naknadu. Ako se uklone banke kao posrednik od povjerenja, potrebno je osigurati da evidencije o stanjima računa vjerno oslikavaju sve transakcije na svim računima. Ako to nije ostvareno, onda je moguće da zlonamjerni učesnik , “potroši” više sredstava sa računa nego što ih ima. Kriptovalute ovo ostvaruju vođenjem evidencija kod učesnika u radu sistema. Svaka transakcija je javna. Svi učesnici, vlasnici te kriptovalute, mogu voditi svoju evidenciju o svim uplatama i isplatama na sve račune. Evidencije su distribuirane i na taj način se sprečava da zlonamjerni učesnici rade izmjene stanja svojih računa koje nisu u skladu sa izvršenim transakcijama.
Evidencije kriptovaluta, pored toga što su distribuirane, vode se na poseban način. Taj način vođenja evidencija onemogućava izmjene bilo koje evidentirane transakcije. Evidencije sadrže sve transakcije između svih učesnika učinjene tom kriptovalutom od njenog nastanka. Transakcije se ne evidentiraju pojedinačno nego u blokovima. Blok se sastoji od, protokolom kriptovalute, određenog broja transakcija. Uz svaki blok koji se upisuje u evidenciju upisuje se i jedna dodatna vrijednost koja se naziva hash. Ova vrijednost je rezultat primjene funkcije hash-iranja nad svim podacima svih transakcija koje čine taj blok. Važna osobina ove funkcije je da je njen rezultat nepredvidiv i da je praktično nemoguće pronaći dva skupa ulaznih podataka koja daju isti rezultat. To znači da bi i najmanja promjena bilo koje transakcije iz bloka izmijenila hash tog bloka. Pored navedenih transakcija koje čine blok, za računanje hash-a ekog bloka koristi se i hash prethodnog bloka. Na ovaj način se formira lanac blokova (blockchain) od prvog do tekućeg bloka. Ovaj lanac blokova onemogućava neprimjetnu izmjenu bilo koje evidentirane transakcije- Ovakva izmjena bi izmijenila hash njenog bloka, a time i svih blokova poslije nje. Time bi se ova izmjena otkrila. Lanac blokova ili popularnije blockchain je našao primjenu i u drugim oblastima evidentiranja, pored kriptovaluta.
Organizovanje transakcija u blokove i pravljenje hash rade učesnici u sistemu kriptovalute. To zahtjeva resurse. Da bi se učesnici stimulisali da odvoje resurse za tu namjenu napravljen je sistem nagrađivanja. Prilikom pravljenja bloka, učesnik koji ga pravi dodaje u blok jednu transakciju kojom se na njegov račun uplaćuje određen iznos kriptovalute. Iznos je određen protokolom koji vrijedi za kriptovalutu. Naravno, ne može svako samo dodavati blokove u lanac, i sebi novac na račun. Da bi se blok dodao u lanac neophodno je da hash vrijednost tog bloka zadovoljava određene uslove. Uslovi su određeni protokolom kriptovalute. Pošto je hash vrijednost nepredvidiva potrebno je omogućiti onim koji dodaju blokove da pokušaju dobiti vrijednost koja zadovoljava uslove. Iz tog razloga ulaz u hash funkciju se sastoji od svih transakcija u bloku, uključujući i onu sa isplatom za onog ko pravi blok, hash-a prethodnog bloka i slučajne vrijednosti. Ovu slučajnu vrijednost generiše onaj koji pravi blok. Cilj je generisati vrijednost sa kojom će hash bloka zadovoljavati tražene uslove. Čitav proces je potpuno slučajan. Onaj ko prvi dobije hash koji zadovoljava uslove šalje svoj blok svim učesnicima u sistemu i taj blok postaje dio lanca. Veliki broj učesnika pokušava upisati svoj blok, jer je nagrada velika. Ovaj proces pogađanja za nagradu se naziva rudarenje (mining). Naziv dolazi od sličnosti sa rudarenjem zlata gdje veliki broj rudara traži zlato, rijetki ga pronađu, ali budu dobro nagrađeni. Ideja iza ovoga je da da se mora pokazati da je uložen rada da bi se zaradila kriptovaluta (Proof of Work).
Rudarenje kriptovaluta je postalo vrlo popularno zbog mogućnosti velike zarade. Pošto je pogađanje slučajno svako ima jednake šanse da pogodi. Međutim, ako neko može brže isprobavati slučajne vrijednosti njegove šanse za pogađanje su veće. Brže pogađanje se postiže sa više računarskih resursa uz povećanu potrošnju struje. Iz tog razloga su zemlje sa nižom cijenim električne energije pogodne za uspostavljanje centara za rudarenje kriptovaluta. Danas se organizuju velike grupe korisnika koje se udružuju u pogađanju i dijele zaradu u slučaju uspjeha. Pošto postoje grupe ljudi koje se ovim bave, i u našoj zemlji očigledno da to može biti neki izvor zarade. Oni koji su sigurno zaradili su proizvođači računarske opreme koja se koristi za rudarenje kriptovaluta. Potoji ekološki, a i društveni, prigovor ovakvom načinu rada. U svakom trenutku veliki broj učesnika pokušava napraviti naredni blok. Pri tome troše velike količine energije i računarskih resursa. Samo jedan dobiva nagradu. Rad ostalih je bio uzaludan. Potrošena energija je mogla biti iskorištena za nešto drugo. Ovako je samo doprinijela iscrpljivanju prirodnih resursa i zagađivanju okoline. Iz tog razloga postoje i drugi pristupi pravljenju kriptovaluta.
Kriptovalute su postale popularne i kao oblik investiranja na berzi. Ovo se posebno dešavalo u periodama kada se njihova vrijednost udvostručavala u nekoliko mjeseci Takve okolnosti su dovodile do dodatnih ulaganja i rasta vrijednosti. Zatim je uvijek dolazilo do pada. Međutim u prosjeku je vrijednost većine velikih i stabilnih kriptovaluta rasla brže od rasta standardnih berzanskih indeksa. Koliko dugo će to potrajati je pitanje sa kojim se bore i ekonomisti.
Upotrebna
vrijednost kriptovaluta, kao sredstva za kupovinu nije velika. Relativno malo
toga se može kupiti za kriptovalute. Količina transakcija koja se može
napraviti u nekom periodu vremena sa postojećim kriptovalutama je mnogo manja
od količine transakcija koje može napraviti postojeći bankarski sistem. Iz tog
ugla kriptovalute još ne mogu zamijeniti postojeće sisteme razmjene novca.
Treba napomenuti da ni transakcije kriptovaluta uglavnom nisu besplatne.
Transakcije za koje se plati provizija imaju veće šanse da budu izabrane da uđu
u naredni blok transakcija koji se priprema za dodavanje u lanac. Sa druge
strane, kriptovalute su definitivno otvorile novo poglavlje u finansijskom i
tehničkom svijetu. Pokazale su da su neke od ideja koje su ih inicirale moguće,
možda ne globalno, ali bar u ograničenom okruženju. Pojavile su se nove ideje i
rješenja. Ovo je postao nezaustavljiv proces koji bi, bar kao oblik
konkurencije postojećem finansijskom sistemu, mogao donijeti napredak društvu.
doc.dr. Saša Mrdović
